این سوره هفتاد و هفت حرفست، بیست کلمه و پنج آیه. جمله به مکه فرو آمد و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و در خبرست از ابى کعب از پیغامبر (ص): «هر که این سوره برخواند، امید میدارم که او را با بو لهب اندر دوزخ جمع نکنند».
قوله: تبتْ یدا أبی لهب کنى ابا لهب فی القرآن لانه کاذب الاسم، کان اسمه عبد العزى و العزى شجرة کانت تعبدها ثقیف بالطائف، قطعها خالد بن الولید. و یقال: ابو لهب لقب، انما کانت کنیته ابا عتبة کنى بابنه الاکبر عتبة و کنیة عتبة ابو واسع الذى قتله الاسد. قال هذا القائل: کنى بابى لهب لجماله و حسنه و کان احول و کان عم رسول الله (ص) و کان اشد الناس على رسول الله و اخبثهم لسانا. قال اهل التفسیر: لما نزلت: و أنْذرْ عشیرتک الْأقْربین
اتى رسول الله (ص) الصفا فصعد علیه ثم نادى: «یا صباحاه» فاجتمع الناس الیه بین رجل یجیء و بین رجل یبعث رسوله: فقال رسول الله (ص): «یا بنى عبد مناف یا بنى عبد المطلب أ رأیتم لو اخبرتکم ان خیلا بسفح هذا الجبل ترید ان تغیر علیکم أ کنتم مصدقى»؟ قالوا: نعم ما جربنا علیک کذبا.
قال: «فانى نذیر لکمْ بیْن یدیْ عذاب شدید» .
فقال ابو لهب: تبا لک انما جمعتنا لهذا؟! فانزل الله تعالى تبتْ یدا أبی لهب. و قیل: جمع الاقربین من اهل بیته و نفرا من عظماء قریش و اطعمهم ثم دعاهم الى الله و الى تصدیقه و وعدهم علیه طاعة العرب و ملک الدنیا و عز الابد. فقال ابو لهب من بینهم: أ لهذا جمعتنا؟ تبا لک! فنزلت: تبتْ یدا أبی لهب اى خابت و خسرت. اسند الفعل الى الید و المراد به نفسه على عادة العرب فی التعبیر ببعض الشیء عن کله، کقوله: «بما قدمتْ أیْدیکمْ» و قیل: المراد به ماله و ملکه. یقال: فلان قلیل ذات الید یعنون به المال. و قیل: تبتْ یدا أبی لهب لعنة على ماله و ولده «و تب» لعنة على نفسه. و قیل: الاول دعاء و الثانی خبر، کما یقال: غفر الله لک و قد فعل اهلکه الله و قد فعل. قرأ ابن کثیر «ابى لهب» ساکنة الهاء و هی لغة مثل نهر و نهر. و قیل: انما اضاف التباب الى یدیه لانه اخذ حجرا فرمى به رسول الله (ص). و عن ابن عباس قال: لما خلق الله القلم قال: «اکتب ما هو کائن»، فکتب فیما کتب.
تبتْ یدا أبی لهب و تب قال اهل التفسیر: لما انذرهم رسول الله (ص) قال بو لهب: ان کان ما یقوله ابن اخى حقا فانى افتدى نفسى بما لى! فانزل الله عز و جل: ما أغْنى عنْه ماله اى ما یغنى. قال ابو العالیة: یعنى اغنامه، و کان صاحب سائمة و مواش و ما کسب یعنى: و ما ولد. و فی الخبر عن النبی (ص): «ولد الرجل من کسبه» ثم اوعده بالنار.
فقال: سیصْلى نارا ذات لهب اى سیدخل نارا تلتهب علیه، اى سیدخله الله نارا ذات اشتعال. و امْرأته ام جمیل بنت حرب بن امیة اخت ابى سفیان و کانت عوراء حمالة الْحطب اى نقالة الحدیث و الکذب. قال ابن عباس: کانت تأتى بالشوک فتطرحه باللیل فی طریق رسول الله (ص) و اصحابه لتعقرهم. و قال السدى: کانت تمشى بالنمیمة فتلقى العداوة بین الناس من قول العرب: فلان یحتطب على الناس.
این چنانست که پارسیان گویند: «تو هیزم بر منه». یعنى: بر میاغال.
قال النبی (ص): «لا یدخل الجنة قتات».
و فی روایة اخرى: «لا یدخل الجنة نمام».
و حکى عن الشافعى انه قال: من اطراک فی وجهک بما لیس فیک فقد شتمک، و من نقل الیک نقل عنک، و من نم عندک نم بک، و من اذا ارضیته قال فیک ما لیس فیک فکذلک اذا اسخطته قال فیک ما لیس فیک. و قیل فی قوله: حمالة الْحطب کانت تعیر رسول الله (ص) بالفقر و تحتطب هى على ظهرها من ضیق القلب فسبت بذلک. قرأ عاصم حمالة بالنصب على الذم کقوله: «ملْعونین». و قرأ الآخرون بالرفع و له وجهان احدهما: سیصْلى نارا ذات لهب هو و امْرأته حمالة الْحطب و الثانی: و امْرأته حمالة الْحطب فی النار ایضا قوله: فی جیدها اى فی عنقها حبْل منْ مسد سلسلة من حدید ذرعها سبعون ذراعا تدخل فی فیها و تخرج من دبرها و یلوى سائرها فی عنقها و اصله من المسد و هو الفتل فالمسد ما فتل و احکم من اى شیء کان، یعنى: السلسلة التى فی عنقها فتلت من الحدید فتلا محکما. و قال مقاتل: «منْ مسد» اى من لیف. قال الضحاک: فی الدنیا من لیف و فی الآخرة من نار، و ذلک اللیف هو الحبل الذى کانت تحتطب به فبینما هى ذات یوم حاملة حزمة فاعیت فقعدت على حجر تستریح فاتاها ملک فجذبها من خلفها فاهلکها.